Η Οξιά

Βιολογικά χαρακτηριστικά

H Οξιά (Fagus sylvatica) είναι φυλλοβόλο δέντρο της Ευρώπης, το οποίο από την Α. Ρουμανία και την Κριμαία στο βορρά, ως την Ισπανία, τη Σικελία και την Ελλάδα στα νότια. Στην Ελλάδα σχηματίζει αμιγή δάση, κυρίως στα όρη της βόρειας και κεντρικής χώρας.

Είναι δέντρο μεγάλου μεγέθους, που φτάνει σε ύψος τα 40 m και σε διάμετρο τα 1,5-2 m. Η διάρκεια ζωής της φτάνει τα 150 - 300 χρόνια, ενώ έχουν βρεθεί και δέντρα ως 550 χρονών. Η περίοδος αναπαραγωγής ξεκινάει αργά, στα 40-50 χρόνια. Η παραγωγή σπόρων κυμαίνεται με ένα κύκλο στα 3-15 χρόνια. Η διασπορά των σπόρων φτάνει ως τα 40 m, με το 95% να περιορίζεται στα 35 m. Είναι σκιανθετικό είδος που καίγεται δύσκολα, αλλά μειονεκτεί στην αναπαραγωγή μετά την πυρκαγιά.

Μεγάλο, ώριμο δέντρο Οξιάς. Καθώς αναπτύχθηκε σε σημείο χωρίς ανταγωνισμό, πήρε σφαρικό σχήμα, με μεγάλο φύλλωμα. Οι Οξιές σε πυκνά σημεία αντίθετα τείνουν να αναπτύσσονται προς τα πάνω, με πολύ πιο περιορισμένο όγκο φυλλώματος.

Σημερινή εξάπλωση στην περιοχή έρευνας

Η Οξιά είναι σήμερα μαζί με την Μ. Πεύκη τα δύο σημαντικότερα δασικά είδη στην περιοχή έρευνας. Με βάση συγκλίνουσες εκτιμήσεις από την φωτοερμηνεία και τις δειγματοληψίες, η Οξιά κυριαρχεί στο 30% περίπου των δασών της περιοχής, αλλά καταλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος στα παραγωγικά κι διαχειριζόμενα δάση (και κατά συνέπεια στα δεδομένα από τις Διαχειριστικές Μελέτες). Εκτιμήθηκε τέλος ότι το 20% της συνολικής έκτασης, ανεξάρτητα χαρακτηρισμού, καλύπτονται από δέντρα Οξιάς (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 2.2).

Φωτογραφία της περιοχής, με τις Αρένες στο βάθος. Εποχή Μάιος. Αποτυπώνεται οπτικά η κυριαρχία της Οξιάς (στα χαμηλότερα διακρίνεται χάρη στο ανοιχτό πράσινο χρώμα, ενώ στα μεγαλύτερα υψόμετρα δεν έχει βγάλει ακόμα φύλλα).

Στην περιοχή μας η Οξιά σχηματίζει μια σχετικά συνεκτική ζώνη στα υψηλότερα υψόμετρα, από τα 1000 ως τα 1900 μ. όπου διαμορφώνει και τα δασόορια. Πρόκειται για τους πιο ώριμους τύπους δασών στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της έρευνας, για αυτό και καλύπτουν συνολικά μεγαλύτερη έκταση.

Οξιές σχηματίζουν τα δασοόρια, εδώ κάτω από τις κορυφές των Αρένων

Στη ζώνη αυτή η Οξιά κυριαρχεί, είτε αμιγής, είτε -συνηθέστερα- σε μίξη με άλλα είδη και κυρίως την Μ. Πεύκη, την Ελάτη και δευτερευόντως το Σφενδάμι και άλλα φυλλοβόλα. Οι βασικοί τύποι που καταγράφηκαν κατά τη φωτοερμηνεία είναι η αμιγής Οξιά, η μίξη Οξιάς – Ελάτης και η μίξη Οξιάς – Μ. Πεύκης. Οι τύπου αυτοί καλύπτουν σήμερα περίπου το 30% της περιοχής.

Ειδικότερα, τα αμιγή δάση της Οξιάς σε σχετικά ψηλότερο, απάνω από τα 1150 μ., σε μια ευρεία ζώνη γύρω από τις κορυφές των Αρένων και στις ψηλότερες θέσεις των βουνών γύρω από την Παλιά Κοτύλη. Τα ποσοστά της ωριμότητας και της κάλυψης πλησιάζουν το 100%.

Οι μίξεις Οξιάς και Μ. Πεύκης, ως ενδιάμεσος τύπος ξεκινά από χαμηλότερα, στα 1.000 μ. και φτάνει πάλι ως τα 2.000. Εντοπίζεται περισσότερο στο βόρειο μέρος της περιοχής, στις πλαγιές των Αρένων και του Πύργου. Τα σημερινά δάση παρουσιάζουν μέση κάλυψη στο 88% και είναι σχεδόν όλα ώριμα. Ο μέσος βαθμός κυριαρχίας εκτιμήθηκε στο 42,64%, δηλαδή η κυριαρχία μάλλον μοιράζεται ισότιμα ανάμεσα στα δύο είδη.

Μεικτό δάσος Οξιάς - Μαύρης Πεύκης, με σαφή τη διαφορά ηλικίας

Οι μίξεις Οξιάς και Ελάτης αφορούν ώριμα δάση, σε υψόμετρα από 1.170 ως 1.820 μ, στις ίδιες περιοχές με τα αμιγή δάση οξιάς, δηλαδή στις πλαγιές των Αρένων, του Πύργου και των υψωμάτων ανατολικά της Παλιάς Κοτύλης. Σημειώνεται ότι κατά τη φωτοερμηνεία είναι δύσκολη κι επισφαλής η διάκρισή τους από τις μίξεις οξιάς – πεύκης. Η δυσκολία αυτή αυξάνεται από το γεγονός ότι στην πραγματικότητα οι περισσότερες συστάδες έχουν και τα 3 είδη, σε διαφορετικές αναλογίες. τα δάση αυτά θεωρούνται στο τέλος της πορείας της διαδοχής και είναι σχετικά σταθερά, ενώ απαντώνται σε συνθήκες που οι ανθρώπινες χρήσεις ήταν πάντα μικρές σε έκταση κι ένταση, οπότε δεν υπάρχουν αντίστοιχα μεγάλες εγκαταλελειμμένες εκτάσεις προς δάσωση.

Τυπικό δάσος στην περιοχή, με μίξη Οξιάς (χωρίς φύλλα ακόμα τα περισσότερα δέντρα), Ελάτης και Πεύκης 

Οικολογία

Όσο αφορά το υψόμετρο, η Οξιά ξεκινά να αναπτύσσεται από τα 1.100 μ., ξεπερνά την Δρυ στα 1.300 και αποτελεί την πλειονότητα της δασικής βλάστησης από τα 1.400 και πάνω. Η εικόνα αυτή επιβεβαιώνεται τόσο από τη φωτοερμηνεία, όσο και από τα αποτελέσματα των δειγματοληψιών (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 3).

 Κατανομή των 4 βασικών ειδών με βάση το υψόμετρο

Σε σχέση με την έκθεση, όπως επιβεβαιώνεται ξανά από τη φωτοερμηνεία και τις δειγματοληψίες, η Οξιά, όπως κι η Ελάτη, προτιμά τις βόρειες και ανατολικές πλαγιές, ενώ υποεκπροσωπείται στις νότιες και τις δυτικές.

Κατανομή των 4 βασικών ειδών, με βάση την έκθεση 

Όπως φαίνεται λοιπόν τόσο από τη σχέση τους τόσο με το υψόμετρο όσο και με την έκθεση, οι οικοθέσεις των δύο κυριότερων φυλλοβόλων ειδών της περιοχής είναι καλά διαχωρισμένες.

Φωτογραφία της περιοχής από το ύψωμα Πύργος προς τις Αρένες, όπου φαίνονται χαρακτηριστικά οι διακριτές ζώνες της Μ. Πεύκης και της Οξιάς

Όσο αφορά τις χρήσεις, σήμερα οι συστάδες Οξιάς υλοτομούνται κανονικά, σύμφωνα με τις Διαχειριστικές Μελέτες. Ενδεικτικά, στις υλοτομήσεις της πρόσφατης δεκαετίας, η Οξιά συνεισφέρει περίπου 57.000 κυβικά μέτρα, δηλαδή κοντά στο 30% της συνολικής ξυλείας, ποσοστό αντίστοιχο με τον όγκο που καταλαμβάνει. Η ξυλεία της Οξιάς κατευθύνεται τόσο για καυσόξυλα, συμπεριλαμβανομένων και των ατομικών αναγκών των κατοίκων της περιοχής, όσο και για τεχνική ξυλεία (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 7).

Τάσεις διαδοχής

Στην ζώνη πάνω από τα 1.300 μέτρα, η Οξιά σχηματίζει τον κυρίαρχο δασικό τύπο. Σύμφωνα με την παραδοσιακή οικολογία, στον τύπο αυτό, την λεγόμενη κοινότητα "climax", θα τείνουν τα δάση, αν μείνουν ανεπηρέαστα και αδιατάρρακτα. Οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ωστόσο, μας προειδοποιούν ότι η πορεία αυτή δεν είναι τόσο γραμμική και πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως τάση, παρά ως νόμος.

Έτσι, στην περιοχή μας για παράδειγμα, ενώ είναι σαφής η σχέση διαδοχής μεταξύ Οξιάς κι Μ. Πεύκης, όπου η πρώτη διαδέχεται με σαφήνεια τη δεύτερη στις εκτάσεις που έχει αυτή αποικίσει, η σχέση της Οξιάς και της Ελάτης είναι σαφώς πιο περίπλοκη και δεν υπάγεται σε μια γραμμική σχέση κυριαρχίας. Και τα δύο είδη δείχνουν την ικανότητα να αναγεννώνται στον υποόροφο του άλλου ή τον δικό τους (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 4).

Τυπική εικόνα διαδοχής, όπου στον άνω όροφο κυριαρχεί η Μ. Πεύκη, ενώ στον υποόροφο η Οξιά και δευτερευόντως η Ελάτη

Πιο αναλυτικά συμπεράσματα για το ρόλο της Οξιάς στη διαδοχή των δασών της περιοχής μπορούν να προκύψουν από την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε, με στόχο την καταγραφή των νέων δενδρυλλίων, σε σχέση με τον κυρίαρχο δασικό τύπο (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 4.3, κεφ. 6). Όπως φάνηκε, η Οξιά αυξάνει δυναμικά την παρουσία της στην περιοχή μέσω της  φυσικής αναγέννησης. Πιο αναλυτικά, ενώ στις εκτάσεις που μετρήσαμε η Οξιά καταλάμβανε συνολικά το 21% της επιφάνειας των ώριμων δέντρων (GSO), προσφέρει το 25% των μικρών δενδρυλλίων (<1,5 m ύψος) και το 33% των μεγαλύτερων (>1,5 m ύψος). Καθώς λοιπόν φαίνεται να επιβιώνει μεγαλύτερο ποσοστό των νεαρών δενδρυλλίων, η οξιά αυξάνει τον χώρο της.

Ειδικότερα στα μικτά δάση Οξιάς – Μ. Πεύκης, η Οξιά αναπαράγεται δυναμικά σε όλες τις θέσεις που εξετάστηκαν, επιβεβαιώνοντας την αναμενόμενη τάση διαδοχής. Το ίδιο ισχύει και στις μίξεις Οξιάς – Ελάτης, όπου όμως αναπαράγεται και η Ελάτη, καθιστώντας το τελικό αποτέλεσμα λιγότερο προβλέψιμο. Η αναπαραγωγή της Οξιάς προχωρά κανονικά και στο δικό της υποόροφο, μέχρι τις θέσεις όπου η πυκνότητα υπερβαίνει το 100%, όπου κι αρχίζει να υποχωρεί.

Όλα τα παραπάνω μπορεί να σημαίνουν ότι πιθανά στο μέλλον θα αυξηθεί η σχετική της αφθονία στην περιοχή. Η υπόθεση αυτή φαίνεται να βεβαιώνεται και από τις δοκιμές που έγιναν με το μοντέλο Landis. Ρυθμίζοντας το μοντέλο να τρέξει για 900 χρόνια στο μέλλον, χωρίς διαταραχές και με βάση τις σημερινές συνθήκες, βλέπουμε την Οξιά να κυριαρχεί καθαρά σε όλη τη ζώνη πάνω από τα 1.100 μ., αφήνοντας στα χαμηλότερα μια λεπτή ζώνη για την Πεύκη ζώνη και την υπόλοιπη έκταση στη Δρυ κι εκτοπίζοντας οριστικά την Ελάτη. Η καταγραφή αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αποτελεί τη μόνη σχετική στην ευρύτερη περιοχή που αποτυπώνει τη διατήρηση της Οξιάς στις δυσμενείς κλιματικές συνθήκες της εποχής.

Η παλιότερη ιστορία του είδους

Εικόνα για την παρουσία της Οξιάς στην ιστορία της βλάστησης της περιοχής, μας δίνει η παλυνολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 5). Σύμφωνα με τα αποτελέσματά της, η Οξιά είχε μια ελάχιστη παρουσία στην περιοχή, ήδη από το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου, 16.000 πριν.

Την εποχή εκείνη λοιπόν, η Οξιά φαίνεται ότι επιβιώνει σε μικρές συστάδες, σε χαμηλότερα από τα σημερινά υψόμετρα, ενώ τα δασοόρια της περιοχής σχηματίζονταν από την κυρίαρχη τότε Ελάτη. Η ισορροπία αυτή αλλάζει κατά τη Μέση-Νεώτερη Ολόκαινο (Mid-Late Holocene, 8.200 χρόνια πριν από σήμερα). Από την εποχή εκείνη, όσο αυξάνεται η υγρασία και η θερμοκρασία, ξεκινά η ταχεία εξάπλωση της Οξιάς, η οποία υπερβαίνει την Ελάτη και διαμορφώνει αυτή πια τα δασοόρια. Από τότε και ως σήμερα, η Οξιά παραμένει το κυρίαρχο δέντρο στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής.

Οξιές το φθινόπωρο στις Αρένες

Αλλαγές στο διάστημα 1945 – 2015

Στο πρόσφατο διάστημα που εξετάστηκε αναλυτικά μέσω της φωτοερμηνείας των αεροφωτογραφιών από το 1945 ως το 2015, τα δάση της Οξιάς καταλαμβάνουν μια σχετικά σταθερή ζώνη, η οποία, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αναπτύσσεται στα χαμηλότερα υψόμετρα της περιοχής από τα 1.100 περίπου ως τα 1.900 μ.

Συνολικά, τα δάση αυτά αυξήθηκαν το διάστημα 1945 – 2015: από τα 3.194 στα 3.711 Ha, δηλαδή κατά 16,2%. Σήμερα τα δάση αυτά καλύπτουν το 34,5% της περιοχής. Αναλογικά, η αύξηση αυτή είναι μικρότερη από την αύξηση των δασών της ζώνης της Δρυός ή των δασών Μ. Πεύκης, καθώς στη ζώνη όπου αναπτύσσονται οι ανθρώπινες χρήσεις ήταν διαχρονικά μικρότερες, οπότε τα δάση αυτά παραμένουν πιο σταθερά και υπάρχει μικρότερος βαθμός κάλυψης ανοιχτών εκτάσεων. Αντίστοιχα μικρότερη είναι και η συνολική αύξηση της δασοκάλυψης (βλ. παρακάτω ανά κατηγορία).

Όσο αφορά τις χρήσεις, μεγάλο μέρος των ορεινών δασών της Οξιάς ήταν μη προσβάσιμα πριν την κατασκευή δασικών δρόμων κατά το 2^ο μισό του 20^ου αιώνα, οπότε η υλοτόμηση και γενικά η χρήση τους ήταν περιορισμένη. Τα χαμηλότερα δάση, κοντά στους οικισμούς και τις λιβαδικές εκτάσεις φυσικά υλοτομούνταν, όχι όμως τόσο συστηματικά όσο τα δρυοδάση και τα κωνοφόρα. Στις παλιότερες διαχειριστικές μελέτες καταγράφεται ακόμα και η χρήση τους ως ζωοτροφή, μέσω της κλαδονομής, αλλά αυτή είναι σαφώς πιο περιστασιακή και λιγότερο έντονη από των δρυοδασών.

Αν δούμε τις αλλαγές αναλυτικά όσο αφορά τις διάφορες ενώσεις των δασών της Οξιάς, τα αμιγή δάση όπως και οι μίξεις Οξιάς – Ελάτης εμφανίζονται ως τα πλέον σταθερά, καθώς ήδη από το 1945 αποτελούσαν βασικό τύπο βλάστησης και ήταν ώριμα και σχετικά κλειστά.

Τα μικτά δάση Οξιάς – Μ. Πεύκης αντίθετα, έχουν αυξηθεί σημαντικά, από το 9,78% το 1945 στο 12,77% το 2015. Η αύξηση αυτή θα ήταν μεγαλύτερη, αν δεν είχε καταστραφεί σημαντικό τμήμα τέτοιων δασών γύρω από την Παλιά Κοτύλη στην πυρκαγιά του 2007. Επίσης, αυξήθηκε η πυκνότητα (από το 65% στο 88%). Ένα σημαντικό ποσοστό κοντά στο 7% αφορά δάση πεύκης στα οποία εισχώρησε η οξιά και το υπόλοιπο 25% δάσωση ανοιχτών εκτάσεων.

Περισσότερα

Κωνσταντίνου Σωτήρης, Αντωνιάδου Σ., Νικήσιανης Ν., Παλάσκας Δ.,. 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω φωτοερμηνείας αεροφωτογραφιών. ν εξΠαραδοτέο 4 – Τεύχος 1. 143 Σελίδες

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos1_%20photoermineia.pdf

Νικήσιανης Ν., Αντωνιάδου Σ.,. Τσιάρας Δ., 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω των Διαχειριστικών Μελετών. άπλωΠαραδοτέο 4 – Τεύχος 2. 40 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos1_%20photoermineia.pdf

Πουλής Γ., Νικήσιανης Ν., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω Επιτόπιας Έρευνας. ση)

Παραδοτέο 4 – Τεύχος 3. 76 Σελίδες

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos3_epitopia.pdf

Παναγιωτίδης Σ., Συροπούλου Ε., Μαυρίδου Α., 2020. Παλυνολογική Μελέτη. Παραδοτέο 5. 17 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del_5.pdf

Αγγελόπουλος Γ., Γελάνη Ε., Σαρικούδη Γ., 2020. Έκθεση μελέτης πολιτισμικής κατασκευής του τοπίου. Παραδοτέο 6. 19 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del_6.pdf

Νικήσιανης Ν., Παλάσκας Δ., Αντωνιάδου Σ., Νούσκα Π., Μπάντιου Ε., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., Πουλής Γ., 2020. Χαρτογράφηση, επεξεργασία & ερμηνεία αποτελεσμάτων. Παραδοτέο 7. 151 Σελίδες + Παράρτημα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del7_ekthesi.pdf

Νικήσιανης Ν., Τουλούμης Κ., Παλάσκας Δ., Αντωνιάδου Σ., Νούσκα Π., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., Πουλής Γ., 2022. Έκθεση παραμετροποίησης. Παραδοτέο 12. 82 Σελίδες

Οξιές, με κόκκινο, χειμερινό χρώμα, στις πλαγιές των Αρένων