Καμμένες εκτάσεις 1945-1970
Δασικές πυρκαγιές πριν το 1945
Στοιχεία για δασικές πυρκαγιές πριν το 1945 δεν υπάρχουν. Στη Διαχειριστική Μελέτη του Νότιου Γράμμου (1995), αναφέρεται ότι στο παρελθόν δασικές εκτάσεις σημειώνονταν συχνοί εμπρησμοί, «είτε για τη βελτίωση και επέκταση των βοσκήσιμων εκτάσεων, είτε για την απόκτηση καλλιεργήσιμης γης, με το γνωστό σύστημα του «ρογγίσματος» (κάψιμο του δάσους χωρίς σωστή καλλιέργεια του εδάφους και προσωρινή καλλιέργεια με σιτηρά). Το σύστημα αυτό έπαψε να εφαρμόζεται ήδη από τα τελευταία προπολεμικά χρόνια». Στην ίδια μελέτη αναφέρεται επίσης:
«Τυχαίες πυρκαγιές, αξιόλογες δεν έχουν συμβεί στο δάσος, άλλωστε τέτοιες πυρκαγιές δεν ευνοούνται από τις κλιματικές συνθήκες και τη δασική βλάστηση. Ιστορικά, αναφέρονται μικροπυρκαγιές που συνέβησαν κατά την περίοδο στρατιωτικών επιχειρήσεων από έκρηξη βλημάτων χωρίς να επεκταθούν». Οι επιχειρήσεις αυτές αναφέρονται μάλλον στην περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το μόνο εντοπισμένο στοιχείο είναι μια αναφορά στην Διαχειριστική Μελέτη του Νότιου Γράμμου (1975, 1995), για μια πυρκαγιά σε μια συστάδα του Συμπλέγματος, η οποία τοποθετείται πριν από 70 χρόνια (κοντά στο 1905). Επίσης, τα τοπωνύμια Καψάλια και Καμένο στον Νοτίο Γράμμο, υποδεικνύουν πιθανά θέσεις παλιών δασικών πυρκαγιών.
Οχυρωματικά έργα του Εθνικού Στρατού κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου στην περιοχή του Γράμου (πιθανά πάνω από την Κοτύλη και στο βάθος διακρίνονται οι Αρένες).
Δασικές πυρκαγιές κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου
Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και ειδικότερα την περίοδο 1947-1949, η περιοχή υπήρξε πεδίο μαχών και τα δάση της περιοχής υπέστησαν σημαντικές καταστροφές από πυρκαγιές.
Η φωτοερμηνεία δεν μπορούσε να δώσει μια ικανοποιητική εικόνα για αυτές τις καταστροφές, αφού η πρώτη σειρά αεροφωτογραφιών που εξετάστηκε λήφθηκε λίγο πριν (1945) και η 2η (1970) 21 ή 22 χρόνια μετά, οπότε οι απογυμνωμένες εκτάσεις, δεδομένης και της σχετικής εγκατάλειψης της περιοχής, είχαν το χρόνο να αναδασωθούν σε επαρκή βαθμό, ώστε να μην χαρακτηριστούν κατά τη φωτοερμηνεία ως λιβαδικές. Ακόμα κι έτσι ωστόσο, έχουν εντοπιστεί πολύγωνα με συνολική έκταση 18,6 ha ( 0,17% της συνολικής έκτασης) τα οποία ενώ το 1945 είχαν δάση, το 1970 ήταν ανοικτές (λιβάδι ή λιθώνας), και άλλα 419 πολύγωνα συνολικής έκτασης 103,4 ha (0,96% της έκτασης) τα οποία ήταν δασωμένα το 1945 και το 1970, αλλά στη 2η α/φ χαρακτηρίστηκαν με μικρότερο βαθμό κάλυψης. Οι εκτάσεις αυτές, 122 ha ή 1,13% της έκτασης, είναι πιθανό να δίνουν μια εικόνα για τις πυρκαγιές της περιόδου του Εμφυλίου.
Φωτογραφία από τις μάχες στο Γράμμο, σε έκταση με Μ. Πεύκη κι Έλατα, πιθανά κοντά στον Πύργο Κοτύλης. Είναι φανερές οι ζημιές στη βλάστηση
Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία που είναι γνωστά για τις μάχες του Εμφυλίου στην περιοχή της έρευνας, αυτές εντοπίζονται κυρίως στην περιοχή γύρω από την Παλιά Κοτύλη, όπου τα βασικά μέτωπα ήταν δύο: ένα από τα νότια, στην περιοχή της Παλιοστρούγκας και 2ο από βόρειο-ανατολικά, με κύριο μέτωπο τη ράχη Γκρούσα, από τη διασταύρωση ως το ύψωμα Χάρος (τα όρια δηλαδή της περιοχής έρευνας. Οι κύριες δυνάμεις των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας ήταν οχυρωμένες πίσω από τον Πύργο και στην περιοχή Τρία Σύνορα, κοντά στα λιβάδια Κοτύλης, όπου και έπεσε μεγάλος αριθμός βομβών. Η περιοχή των Αρένων υπήρξε θέατρο μαχών κυρίως στη δυτική της πλαγιά και όχι στην ανατολική που βρίσκεται εντός της περιοχής. Ωστόσο, είναι πιθανό ότι και αυτή η πλευρά δέχθηκε βομβαρδισμούς.
Χάρτης με το κύριο μέτωπο, τις οχυρές θέσεις και τις γραμμές των επιθέσεων κατά τις μάχες του 1948. Στις θέσεις αυτές συνέβησαν οι περισσότερες πυρκαγιές και αποψιλώσεις κατά τον Εμφύλιο (από τον Ιστορικό – Ταξιδιωτικό Οδηγό: «Γράμμος, στα βήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, Σύγχρονη Εποχή)
Πυροβόλο όπλο του Ε.Σ. στο Γράμμο
Κάποια αποσπασματικά στοιχεία υπάρχουν επίσης στα Φύλλα Περιγραφής Συστάδων:
- Στη Διαχειριστική Μελέτη Δημόσιου Κοτύλης του 1963 αναφέρονται ζημιές από πυρκαγιές σε 9 από τις 34 συστάδες και ζημιές από οβίδες σε άλλες 5. Σύμφωνα με τα παραπάνω, το Σύμπλεγμα αυτό αποτέλεσε το βασικότερο θέατρο των μαχών. Οι συστάδες αυτές καλύπτουν 397 ha από τα 1.395 ha που αναφέρονται στην ίδια περιοχή, δηλαδή το 28,46%. Η περιγραφή είναι ποιοτική και δεν γίνεται εκτίμηση της καμένης έκτασης. Μπορεί όμως να γίνει μια εκτίμηση για την καμένη έκταση από το ποσοστό των δασοσκεπών και γυμνών εκτάσεων. Έτσι, στις ίδιες πληγείσες Συστάδες, το 1963 τα 210,3 ha, δηλαδή το 53%, αναφέρονται ως δασοσκεπή. Φυσικά δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι κάποιες εκτάσεις κάηκαν το 1948-1949 και δασώθηκαν ως το 1963, όπως επίσης ότι κάποιες άλλες ήταν ήδη ανοικτές πριν τον πόλεμο. Εδώ μπορεί να αξιοποιηθεί η φωτοερμηνεία του 1945, σύμφωνα με την οποία στο συγκεκριμένο σύμπλεγμα οι ανοικτές εκτάσεις έφταναν το 1945 το 30%.
Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, μπορούμε να υποθέσουμε τα εξής: οι συστάδες που επλήγησαν καλύπτουν 400 ha, εκ των οποίων ήταν δάση περίπου το 70%, ήτοι 280 ha. Από αυτά, παραμείναν δάση το 1963 τα 210 ha. Άρα οι καμένες δασικές εκτάσεις του συμπλέγματος μπορούν να εκτιμηθούν κοντά στα 70-150 ha με πιο πιθανή τιμή κοντά στα 100 ha.
- Στη Διαχειριστική Μελέτη του Συμπλέγματος του Νότιου Γράμμου του 1975 σημειώνεται ότι 4 από τις 90 συστάδες έχουν υποστεί αντίστοιχα ζημιές από πυρκαγιά. Χωρίς να διευκρινίζεται, είναι πιθανό οι πυρκαγιές αυτές να συνέβησαν στην περίοδο του Εμφυλίου, ή πολύ κοντά (άλλη μία συστάδα αναφέρεται ότι κάηκε «πριν από 70 χρόνια», όπως σημειώθηκε παραπάνω). Οι συστάδες αυτές καλύπτουν 383 ha ή το 5% της έκτασης του συμπλέγματος. Πάλι δεν υπάρχει ποσοτική εκτίμηση της πυρκαγιάς. Με έναν αντίστοιχο συλλογισμό ωστόσο και αν δεχθούμε ότι με βάση την ίδια Μελέτη από αυτά τα 105 ha παρέμειναν δασωμένα, τα 70 ήταν αγροί και τα 50 ήταν άγονα, η καμένη έκταση μπορεί να εκτιμηθεί από 70-160 ha, με πάλι μια πιθανή τιμή κοντά στα 100 ha.
- Όσο αφορά το Σύμπλεγμα του Δημοτικού Δάσους Κοτύλης, την περίοδο του Εμφυλίου αυτό αποτελούνταν σχεδόν αποκλειστικά από ανοιχτές εκτάσεις, καλλιέργειες και λιβάδια, οπότε δεν μπορεί να έχει υποστεί δασικές πυρκαγιές.
Συνολικά λοιπόν, για την περίοδο του Εμφυλίου, εκτιμάμε τις καμένες εκτάσεις από 150-300 ha. Δηλαδή το 1,5-3% της περιοχής έρευνας. Είναι πολύ πιθανό ότι σημειώθηκαν πολλές περισσότερες πυρκαγιές μικρότερης έκτασης, αφού σε γενικές γραμμές τα δάση της περιοχής είναι ανθεκτικά στην εξάπλωση της πυρκαγιάς, καθώς και ότι άλλες εκτάσεις σημειώθηκαν έρπουσες πυρκαγιές. Οι εκτάσεις αυτές δεν ήταν ανιχνεύσιμες ή δεν καταγράφηκαν κατά τη σύνταξη των Διαχειριστικών Μελετών, λίγες δεκαετίες μετά.
Εμπρηστικές βόμβες τύπου Ναπάλμ φορτώνονται σε αεροπλάνο του Ε.Σ. που θα επιχειρήσει στον Γράμμο. Οι βόμβες αυτές είναι υπεύθυνες για μεγάλο μέρος των δασικών πυρκαγιών της περιόδου.
Αυτοκινητοπομπή του Ε.Σ. στον Γράμμο
Οι φωτογραφίες προέρχονται από τη συλλογή του Πολεμικού Μουσείου, Αθήνα.
Περισσότερα:
Νικήσιανης Ν., Παλάσκας Δ., Αντωνιάδου Σ., Νούσκα Π., Μπάντιου Ε., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., Πουλής Γ., 2020. Χαρτογράφηση, επεξεργασία & ερμηνεία αποτελεσμάτων. Παραδοτέο 7. 151 Σελίδες + Παράρτημα
https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del7_ekthesi.pdf