Η Ελάτη

Βιολογικά χαρακτηριστικά

H Υβριδογενής Ελάτη (Abies borisii-regis) αποτελεί σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη υβρίδιο μεταξύ της Λευκής και της Κεφαλληνιακής ελάτης. Την συναντάμε στα βουνά των Βαλκανίων, στη Βουλγαρία, τη Βόρεια Μακεδονία, τη βόρεια Ελλάδα, την Αλβανία και τη Σερβία. Στην Ελλάδα εμφανίζεται σε υψόμετρο από 600 έως 2.000 μ., και  δημιουργεί συστάδες αμιγείς ή σε μίξη με την Οξιά.

Είναι δέντρο μεγάλο, ύψους έως 45 m και διαμέτρου έως 1,5 m., και μακρόβιο, με εκτιμώμενη διάρκεια ζωής τα 300-500 χρόνια. Όταν είναι σε συστάδες, αρχίζει να καρποφορεί στο 40ο-60ο έτος της ηλικίας της, αλλά παράγει άφθονα σπέρματα περίπου μετά το 80ο έτος. Παράγει σχετικά μικρό αριθμό σπόρων ανά δέντρω, αλλά με καλή διασπορά, χάρη στο πτερύγιο που διαθέτουν. Είναι σκιανθεκτικό είδος.

Ώριμο άτομο ελάτης

Σημερινή εξάπλωση στην περιοχή έρευνας

Η Ελάτη είναι σήμερα το 4^ο σημαντικότερο είδος στην περιοχή έρευνας, μετά την Μαύρη Πεύκη, την Οξιά και τη Δρυ. Με βάση συγκλίνουσες εκτιμήσεις από την φωτοερμηνεία και τις δειγματοληψίες, η Ελάτη κυριαρχεί σήμερα σε μικρό τμήμα των δασών της περιοχής, περίπου στο 5%. Χάρη στις μίξεις της με την Οξιά και την Μ. Πεύκη ωστόσο, η σχετική αφθονία της είναι αισθητά μεγαλύτερη, κοντά στο 15%. Εκτιμήθηκε τέλος ότι το 9% της συνολικής έκτασης, ανεξάρτητα χαρακτηρισμού, καλύπτονται από δέντρα Ελάτης (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 2.2).

Υψομετρικά, η παρουσία της συμπίπτει στην ίδια ζώνη με αυτή την Οξιάς, ή, για να το πούμε διαφορετικά λαμβάνοντας υπόψη την σαφώς μεγαλύτερη σημασία της δεύτερης, περιλαμβάνεται στη ζώνη της Οξιάς. Μπορεί όμως να απλωθεί και χαμηλότερα από εκεί, εντός των ενώσεων της Δρυός – αν και οι μίξεις με κυρίαρχα είδη την Δρυ και την Ελάτη είναι τόσο σπάνιες, που δεν καταγράφηκαν ως χωριστή κατηγορία κατά τη φωτοερμηνεία.

Ειδικότερα, οι αμιγείς συστάδες Ελάτης το 2015 είναι μάλλον μικρές και σπάνιες (καλύπτουν 11 Ha ή το 0,1% της περιοχής), καθώς το είδος εύκολα αναμειγνύεται με τα υπόλοιπα. Όσες καταγράφηκαν είναι στις Αρένες και στις πλαγιές πάνω από την Κοτύλη, σε μια στενή ζώνη από τα 1450 ως τα 1700 μ.



Μικρή συστάδα Ελάτης, στα λιβάδια κάτω από τις Αρένες

Οι μίξεις Ελάτης και Μ. Πεύκης βρίσκονται στην ίδια περίπου υψομετρική ζώνη, όπου συνήθως αναμειγνύονται και με την Οξιά. Κάνοντας μια προσπάθεια στη φωτοερμηνεία να διακριθούν τα δάση όπου κυριαρχούν τα δύο κωνοφόρα, καταγράφηκαν 494,18 ha, που αντιστοιχούν στο 4,6% της περιοχής. Η μίξη αυτή εντοπίστηκε κυρίως στις πλαγιές γύρω από την Κοτύλη, στον Πύργο και σε δυο πυρήνες πάνω από το Πευκόφυτο και τη Χρυσή, σε μια σχετικά στενή ζώνη από τα 1080 ως τα 1580 μ., ανάμεσα στα δάση Μ.Πεύκης και στη ζώνη της Οξιάς. Εμφανίζουν μέση κάλυψη 82% και είναι ώριμα κατά 91%, έχουν δηλαδή αρκετές εκτάσεις με ανώριμα σε σχέση με τους άλλους τύπους. Ο βαθμός κυριαρχίας εκτιμήθηκε στο 33%, κυριαρχεί δηλαδή κατά 2/3 η Μ.Πεύκη.

Μικτό δάσος Ελάτης - Μ. Πεύκης, με σαφή τη διαφορά ηλικίας ανάμεσα στα δύο είδη (διαδοχή Πεύκης από Ελάτη)

Οι μίξεις Οξιάς και Ελάτης αφορούν ώριμα δάση, σε υψόμετρα από 1.170 ως 1.820 μ, στις ίδιες περιοχές με τα αμιγή δάση οξιάς, δηλαδή στις πλαγιές των Αρένων, του Πύργου και των υψωμάτων ανατολικά της Παλιάς Κοτύλης. Σημειώνεται ότι κατά τη φωτοερμηνεία είναι δύσκολη κι επισφαλής η διάκρισή τους από τις μίξεις οξιάς – πεύκης. Η δυσκολία αυτή αυξάνεται από το γεγονός ότι στην πραγματικότητα οι περισσότερες συστάδες έχουν και τα 3 είδη, σε διαφορετικές αναλογίες. τα δάση αυτά θεωρούνται στο τέλος της πορείας της διαδοχής και είναι σχετικά σταθερά, ενώ απαντώνται σε συνθήκες που οι ανθρώπινες χρήσεις ήταν πάντα μικρές σε έκταση κι ένταση, οπότε δεν υπάρχουν αντίστοιχα μεγάλες εγκαταλελειμμένες εκτάσεις προς δάσωση.

Οικολογία

Η Ελάτη ξεκινά να απαντάται συστηματικά στην περιοχή από το ίδιο περίπου υψόμετρο με την Οξιά, δηλαδή τα 1.100 μ. Συναντά το μέγιστο της στα 1.600 μ. και μετά, σε αντίθεση με την Οξιά, μειώνεται απότομα. Η σποραδική παρουσία της στα μεγαλύτερα υψόμετρα (1.800 – 2.000) υποδεινύει ότι μπορεί να επιβιώσει κι εκεί, έχει όμως σαφώς ανταγωνιστικό μειονέκτημα σε σχέση με την Οξιά, η οποία, όπως περιγράφεται αναλυτικά στην αντίστοιχη σελίδα, σχηματίζει τα δασοόρια της περιοχής.

Σποραδικές Ελάτες, ανάμεσα στις Οξιές, στις συστάδες που βρίσκονται στα δασοόρια, κάτω από τις Αρένες

Σχετική αφθονία των 4 βασικών ειδών, ανάλογα με το υψόμετρο

Σε σχέση με την έκθεση, η Ελάτη, ακολουθεί ένα παρόμοιο μοτίβο με την Οξιά, προτιμώντας βόρειες και δυτικές πλαγιές, ενώ αποφεύγει συστηματικά τις πλέον ξηρές νότιες εκθέσεις.

Σχετική αφθονία των 4 βασικών ειδών, ανάλογα με την έκθεση

Όσο αφορά τις χρήσεις, σήμερα η Ελάτη, ανάλογα με την παρουσία της, προσφέρει ένα μικρό μέρος της παραγωγικής ξυλείας της περιοχής. Ενδεικτικά, στις υλοτομήσεις της πρόσφατης δεκαετίας, η Μ. Πεύκη συνεισφέρει περίπου 8.577 κυβικά μέτρα, δηλαδή κοντά στο 5% της συνολικής ξυλείας, ποσοστό μικρότερο σε σχέση με τον όγκο που καταλαμβάνει. Η ξυλεία της προσφέρεται κυρίως για τεχνικές χρήσεις (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 7, κεφ. 7).

Τάσεις διαδοχής

Η Ελάτη, ως σκιανθετικό είδος μπορεί να αναπαράγεται στον υποόροφο των δασών της περιοχής που βρίσκονται στη ζώνη εξάπλωσής της και πράγματί αυτό καταγράφεται συστηματικά. Το ίδιο ωστόσο κάνει και η Οξιά και η μεταξύ τους σχέση, ποιο δηλαδή τείνει να κυριαρχήσει στο τέλος, δεν είναι σαφής. Στις παλιότερες Διαχειριστικές Μελέτες, αναπαράγεται η εκτίμηση ότι η Ελάτη σχηματίζει τις τελικές κοινότητες climax. Κάτι τέτοιο όμως δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται από την εικόνα της περιοχής, όπου η Οξιά κυριαρχεί ευρέως και μάλλον μακροπρόθεσμα.

Νεαρά άτομα Ελάτης στον υποόροφο μικρού δάσους Μ. Πεύκης - Οξιάς

Κάποια σχετικά συμπεράσματα προκύπτουν και από την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε, με στόχο την καταγραφή των νέων δενδρυλλίων, σε σχέση με τον κυρίαρχο δασικό τύπο (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 4.3, κεφ. 6). Η Ελάτη ενώ καταλαμβάνει το 27% της σχετικής αφθονίας στις επιφάνειες που εξετάστηκαν, υποχωρεί στο 15% των μικρών δενδρυλλίων, για να διορθώσει μετά στο 22% των μεγάλων. Ταυτόχρονα, η Ελάτη παρουσιάζει τις περισσότερες εμφανίσεις, τόσο στα μικρά όσο και στα μεγάλα δενδρύλλια, ενώ έχει την καλύτερη σχέση μεγάλων / μικρών δενδρυλλίων, έχει δηλαδή καλές πιθανότητες επιβίωσης. Από την εικόνα αυτή προκύπτει ότι, καίτοι παράγει μικρότερο αριθμό νεαρών δενδρυλλίων, αυτά είναι ευρύοικα κι έχουν καλύτερες πιθανότητες επιβίωσης και θα αντικαταστήσουν σημαντικό ποσοστό της αρχικής αφθονίας.

Νεαρά δενδρύλλια Ελάτης, σε δάσος Μ. Πεύκης

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, παρά τη σκιανθετικότητά της, η Ελάτη δεν απουσιάζει τελείως από την αναγέννηση γυμνών εκτάσεων, όπως τα ορεινά λιβάδια, όπου δείχνει μια μάλλον συχνότερη παρουσία από την Οξιά. Για την ακρίβεια, η Οξιά επεκτείνεται συνήθως στα λιβάδια, διευρύνοντας τα όρια των ήδη υφιστάμενων συστάδων της, ενώ η Ελάτη μπορεί να βρεθεί και κατά μόνας, σε σχετική απόσταση από τα προηγούμενα δάση. Αυτό το πρότυπο μπορεί να εξηγείται με οικολογικούς όρους (μεγαλύτερη αντοχή της Ελάτης στην ξηρασία) ή με ιστορικούς: καθώς τα λιβάδια εγκαταλείπονται και δασώνονται σταδιακά, η μειούμενη πίεση της βόσκησης αφαιρεί επιλεκτικά τη φυλλοβόλα Οξιά, ενώ αφήνει σποραδικά άτομα της Ελάτης να μεγαλώσουν.

Η παλιότερη ιστορία του είδους

Πάντως, μια πιο ευρεία εικόνα της ιστορίας της Ελάτης στην περιοχή, υποδεικνύει μια διαρκή τάση υποχώρησης. Όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα της παλυνολογικής μελέτης, στο τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου, 16.000 χρόνια πριν από σήμερα, η Ελάτη είχε πολύ μεγαλύτερη επέκταση και διαμόρφωνε τα δασοόρια της περιοχής (αρκετά χαμηλότερα από τα σημερινά), ενώ ως 8.000 πριν συνεχίζει να επεκτείνεται, φτάνοντας το μέγιστο – τη στιγμή αυτή αποτελεί μάλλον τον κυρίαρχο δασικό είδος. Στη συνέχεια ωστόσο, θα υπερφαλαγγιστεί από τη διαρκώς επεκτεινόμενη Οξιά και θα ακολουθήσει μια μάλλον φθίνουσα πορεία, ως τη σημερινή, σαφώς μικρότερη, κατανομή της.

Η εικόνα αυτή μάλιστα επιβεβαιώνεται και από το μοντέλο Landis, καθώς στις δοκιμές που έγιναν για το μακροπρόθεσμο μέλλον χωρίς διαταραχές, η Ελάτη διαρκώς μειώνεται και εξαφανίζεται μετά περίπου από 400 χρόνια. Τα αποτελέσματα αυτά οφείλονται μάλλον στα αναπαραγωγικά πλεονεκτήματα της Οξιάς (νωρίτερη σεξουαλική ωριμότητα, μεγαλύτερη παραγωγή και διασπορά σπόρων).

Σημειώνεται βέβαια ότι οι παραπάνω ενδείξεις δεν αποδεικνύουν κάποια σταθερή υποχώρηση και πιθανή εξαφάνιση, αφού ακόμα και μικρές αλλαγές στις συνθήκες μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανατρέψουν τη μάλλον οριακή σχέση Οξιάς και Ελάτης. Έτσι, στο διάστημα 1945 – 2015, η Ελάτη συνεχίζει να αυξάνεται, με ρυθμό μάλιστα μεγαλύτερο από αυτόν την Πεύκης ή της Οξιάς – γεγονός που οφείλεται ωστόσο στο ότι ξεκίνησε από πολύ χαμηλές πυκνότητες.

Οι χαμηλές αρχικές πυκνότητες μπορούν να αποδοθούν πιθανά στην εντατική, επιλεκτική υλοτομία των ατόμων Ελάτης ως και τη δεκαετία του 1950. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο 6, αλλά και Διαχειριστικές Μελέτες), οι κάτοικοι της περιοχής φαίνεται ότι υλοτομούσαν επιλεκτικά την Ελάτη, για την ποιοτική τεχνική ξυλεία που παρέχει. Για παράδειγμα, κατά την δεκαετία του 1950, φαίνεται ότι το συντριπτικό μέρος των ατόμων Ελάτης στις συστάδες γύρω από την Κοτύλη αποψιλώθηκαν για την κατασκευή των σπιτιών της Νέας Κοτύλης.

Άτομα Ελάτης σε λιβάδι - παρά τη σκιανθεκτικότητα, η Ελάτη δεν απουσιάζει από την αναγέννηση στα λιβάδια

Αλλαγές στο διάστημα 1945 – 2015

Οι αμιγείς συστάδες Ελάτης είναι ο μοναδικός τύπος δάσους που εμφανίζεται να μειώνεται από το 1945 (30,16 Ha ή 0,28%) στο 2015 (10,86 Ha ή 0,1%). Ο λόγος είναι ότι σε εκτάσεις στις Αρένες με αραιή, ώριμη ελάτη που αναγνωρίστηκαν στην α/φ του 1945, ως το 2015 είχε εισχωρήσει σημαντικά η οξιά, είχαν πυκνώσει και εμφανίζονται πια ως μίξεις οξιάς – ελάτης. Η μείωση αυτή βέβαια υπερβαίνεται από την αύξηση της παρουσίας της Ελάτης στις ενώσεις της με την Πεύκη και την Οξιά.

Τα μικτά δάση Οξιάς – Ελάτης αυξάνονται από το 7,24% το 1945 της περιοχής στο 8% το 2015. Η αύξηση είναι σχετικά μικρή, αφού τα δάση αυτά θεωρούνται στο τέλος της πορείας της διαδοχής και είναι σχετικά σταθερά, ενώ απαντώνται σε συνθήκες που οι ανθρώπινες χρήσεις ήταν πάντα μικρές σε έκταση κι ένταση, οπότε δεν υπάρχουν αντίστοιχα μεγάλες εγκαταλελειμμένες εκτάσεις προς δάσωση. Αντίστοιχη είναι η αύξηση των μικτών δασών Ελάτης - Μ. Πεύκης, από το 3,9% στο 4,6%.

 Έκταση με αραιή Ελάτη, στην α/φ του 1945

Η ίδια έκταση το 2015, πυκνό δάσος Οξιάς - Ελάτης

Περισσότερα

Κωνσταντίνου Σωτήρης, Αντωνιάδου Σ., Νικήσιανης Ν., Παλάσκας Δ.,. 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω φωτοερμηνείας αεροφωτογραφιών. Παραδοτέο 4 – Τεύχος 1. 143 Σελίδες

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos1_%20photoermineia.pdf

Νικήσιανης Ν., Αντωνιάδου Σ.,. Τσιάρας Δ., 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω των Διαχειριστικών Μελετών. Παραδοτέο 4 – Τεύχος 2. 40 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos1_%20photoermineia.pdf

Πουλής Γ., Νικήσιανης Ν., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., 2020. Έκθεση μελέτης χλωρίδας και πανίδας - Μελέτη της Βλάστησης μέσω Επιτόπιας Έρευνας. Παραδοτέο 4 – Τεύχος 3. 76 Σελίδες

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del4/Del2_Tefxos3_epitopia.pdf

Παναγιωτίδης Σ., Συροπούλου Ε., Μαυρίδου Α., 2020. Παλυνολογική Μελέτη. Παραδοτέο 5. 17 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del_5.pdf

Αγγελόπουλος Γ., Γελάνη Ε., Σαρικούδη Γ., 2020. Έκθεση μελέτης πολιτισμικής κατασκευής του τοπίου. Παραδοτέο 6. 19 Σελίδες + Παραρτήματα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del_6.pdf

Νικήσιανης Ν., Παλάσκας Δ., Αντωνιάδου Σ., Νούσκα Π., Μπάντιου Ε., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., Πουλής Γ., 2020. Χαρτογράφηση, επεξεργασία & ερμηνεία αποτελεσμάτων. Παραδοτέο 7. 151 Σελίδες + Παράρτημα

https://ecotimemachine.gr/wp-content/uploads/2022/03/Del7_ekthesi.pdf

Νικήσιανης Ν., Τουλούμης Κ., Παλάσκας Δ., Αντωνιάδου Σ., Νούσκα Π., Τσιάρας Δ.,. Κωνσταντίνου Δ., Πουλής Γ., 2022. Έκθεση παραμετροποίησης. Παραδοτέο 12. 82 Σελίδες